تجزیه ایران اصرار انگلیسی، بی رغبتی روسی
سنج نیوز: سِر هِنری دروموند ولف، وزیر مختار انگلیس در تهران همان سیاست مدار مکار و باهوشی است که به کمک بازی گردانی سایر همکارانش در دولت وقت انگلیس، ایده تجزیه ایران به دو منطقه شمالی و جنوبی را در سال 1887 در فکر اربابانش انداخت اما ایزولسکی، وزیر وقت امور خارجه روسیه معتقد بود که «دیر یا زود تمام ایران تحت سلطه روس قرار می گیرد.» با اینحال انگلیس 20 سال بر خواسته اش پافشاری کرد و روسیه را به تجزیه ایران راضی کرد.
به گزارش سنج نیوز به نقل از ایسنا، ۹ شهریور صد و پانزدهمین سالروز انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ بین روسیه و انگلیس معروف به قرارداد سن پترزبورگ و تقسیم ایران بین این دو قدرت در تاریخ هشتم شهریور ۱۲۸۶ است.
در روز امضای قرارداد در سن پترزبورگ روسیه، میرزا علی اصغر خان اتابک اعظم، صدراعظم وقت ایران به دست عباس آقا تبریزی ترور شد. او تحت تاثیر حیدرخان عمواوغلی تاریوردی از نظامیان مخالف میرزا کوچک خان جنگلی و از موسسان حزب کمونیست ایران اتابک اعظم را مقابل مجلس شورای ملی ترور کرد.
هر چه مقامات انگلیسی برای امضای قرارداد ۱۹۰۷ پافشاری و عجله داشتند در عوض مقامات روسیه به سبب سیطره بر مناطق شمالی ایران و نزدیک پنداشتن تسلط بر سایر نواحی ایران، علاقه ای به امضای قرارداد نشان ندادند. اما شکست روسیه در جنگ دریایی با ژاپن در سال ۱۹۰۵ از یک سو و ظهور نشانه های افسار گسیختگی هیتلر در تهاجم به کشورهای اروپایی از طرف دیگر، شرق و غرب این کشور پهناور را تحت تاثیر قرار داد و بالاخره با امضای قرارداد ۱۹۰۷ موافقت نمود.
ابتکار تجزیه
ترس از دست درازی احتمالی روسیه به هند، تبدیل ایران به دژ پهناور در مقابل قدرت نظامی هیتلر، بهره مندی از مزیت های ژئوپولیتیکی ایران در منطقه خاورمیانه و سیطره بر چاههای نفت و گاز تازه کشف شدهِ ایران در مسجدسلیمان از با اهمیت ترین دلیلهای و استدلال های وزیر امور خارجه و سرکنسول انگلیس در روسیه، برای امضای قرارداد محرمانه ۱۹۰۷ با وزیر امور خارجه روسیه در سن پرزبورگ بود.
هدف پادشاهی انگلستان از انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ در مقاله روزنامه دیلی نیوز اینطور تشریح شد: «... بنای قرارداد وقتی شد که روس دولت بزرگی بود و ژاپن، ما را از حمله روس ایمن نکرده بود و ایران، به نظر طعمه می آمد که منتظر درنده ای بود، و نفوذ ما در ایران در جنگ ترانسوال تقریباً از میان رفته بود و تعرفه جدید ایران سرا پا نفع روس بود، تجارت ما را برانداخته بود. در همچو وقتی قرارداد با روس پلیتیک عاقلانه ای بود و بدان نوع ممکن بود که هند را از حمله روس محفوظ بداریم و قسمتی از تجارت خود در ایران را برای خود نگهداریم... م.»
سفیر کبیر انگلیس در استانبول در نامه ای محرمانه که در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۰۶ خطاب به سِر اِدوارد گِری نوشت درباره ی خطر آلمان و اهداف این کشور در حمله به ایران، هشدار داد و بر شتاب روسیه و انگلیس برای تنظیم قرارداد ۱۹۰۷ اصرار کرد.
به دنبال این نامه، در سپتامبر همان سال وزارت خارجه انگلیس به نیکلسن، سفیر وقت انگلیس در سن پترزبورگ، ماموریت داد تا هر چه زودتر نظر ایزولسکی، وزیر وقت امور خارجه روسیه را دراین زمینه جویا شود.
نیکلسن همین طور ماموریت یافت با شروع مذاکرات درباره ی افغانستان، برای انعقاد قرارداد بین روسیه و انگلیس درباره ی ایران اقدام نماید.
سفیر وقت انگلیس در سن پترزبورگ در همان ماه، موافقت وزیر وقت امور خارجه روسیه با منطقه نفوذ پیشنهادی انگلیس یعنی از بیرجند تا بندرعباس را به وزارت خارجه این کشور گزارش کرد و ایزولسکی وزیر وقت امور خارجه روسیه در واکنش، اظهار داشت: «باید نظر موافق امیر و دولتمردان روسیه را جلب کنم. راه ارتباطی روسیه با خلیج فارس نباید قطع شود.... تمام قضیهِ سازش و قرارداد مربوط به ایران ناشی از سیاست انگلستان است، چون انگلیسی ها آنرا به میان آورده اند.»
اصرار انگلیسی و انکار روسی
روسیه که تا پیش از شکست در جنگ دریایی با ژاپن از یک سو و جدی شدن خطر لشکرکشی آلمان به کشورهای اروپایی از طرف دیگر، ایران را تحت سیطره و نفوذ خود می دانست، عجله ای برای امضای قرارداد ۱۹۰۷ نداشت.
ایزولسکی در جمع تزارهای دربار و دولتمردان روس، اظهار داشت: «چنین پیشنهادی تا مدتی پیش البته جالب توجه نبود برای اینکه همه معتقد بودند که دیر یا زود تمام ایران تحت سلطه روس قرار می گیرد اما دیگر، دلایلی که موجب ایجاد این نظریه شده بود از بین رفته است.»
با این حال پافشاری انگلیس بر امضای قرارداد، ادامه یافت. تابستان ۱۹۰۶ هم برای این کشور بی نتیجه سپری شد. سِر ادوراد گِری، وزیر وقت خارجه انگلیس در سپتامبر ۱۹۰۶ نیکلسن، سفیر وقت انگلیس در سن پترزبورگ را مامور پیگیری موضوع کرد.
ایزولسکی، وزیر خارجه روسیه با انتقاد از عجله انگلیس برای امضای قرارداد ۱۹۰۷ خطاب به نیکلسن، نوشت: «عجله شما کار را خراب خواهدنمود. بهتر است دولت انگلیس در انجام این امر قدری حوصله کند برای اینکه تقسیم ایران به منطقه نفوذ بین دولتین، یک کار بس مشکلی است و بدین آسانی که انگلیسی ها تصور می کنند، نیست. خوب است که شما را بگذارند تا زمینه را حاضر کنید.»
هارتویک، وزیر مختار روسیه در تهران در اکتبر ۱۹۰۶ به سِر اسپرینگ رایس، وزیر مختار انگلیس در تهران اظهار داشت: «دلیل درنگ روسیه برای امضای قرارداد، نگرانی از امکان افتادن ایران به دامن آلمان ها و ایجاد مزاحمت برای روسیه است.»
سِر ادوارد گِری با آگاهی از آرزوی روسیه برای تسلط کامل بر تنگه داردانِل واقع در شمالغرب ترکیه، به ایزولسکی وعده واگذاری این تنگه را داد. پیشنهاد انگلیس موثر واقع شد و دولت روسیه به زودی پای میز مذاکره نشست.
گِری، وزیر خارجه انگلیس در ۲۹ اوت ۱۹۰۷ در دستوری به نیکلسن، سفیر کبیر انگلیس در سن پترزبورگ، از او خواست به نمایندگی از دولت انگلستان قرارداد را امضا کند و او دو روز بعد موفق شد در تاریخ ۳۱ اوت قرارداد را با وزیر خارجه روسیه امضا کند.
مشروح قرارداد ۱۹۰۷
به دنبال توافق دولت های انگلیس و روسیه پیرامون جزئیات قرارداد، قرارداد مذکور به شرح زیر به امضا رسید.
«نظر به این که دولتین انگلیس و روس متفقا متعهدند که انتکریته و استقلال ایران را مراعات نمایند و محض آنکه صمیما مایل به حفظ نظم در تمام نقاط این مملکت و ترقی صلح آمیز آن می باشند و مایلند که برای تمام سایر ملل السویه حقوق تجارتی و صناعتی همیشه برقرار بوده باشد و چون هر یک از دولتین مذکورتین به ملاحظه ترتیب جغرافیایی و اکونومی (ثروتی) اهتمام مخصوصی در حفظ امنیت و نظم بعضی ایالات متصله و یا مجاوره ایران به سرحت روس از یک طرف و به سرحد افغانستان و بلوچستان از طرفی دیگر دارند، براز احتراز از هرگونه علل و اسباب حدودث اختلافی نسبت به مصالح خودشان در ایالات سابق الذکر ایران به سبب مدلول فصول ذیل با یکدیگر اتفاق نمودند.
فصل اول
دولت انگلیس متعهد می شود که در آن طرف خطی که از قصرشیرین از راه اصفهان و یزد و خاخ به نقطه ای از سر حد ایران منتهی و سر حد روس و افغانستان را تقاطع می نماید برای خود یا کمک به رعایای خود یا معاونت به اتباع دول دیگر درصدد تحصیل هیچ نوع امتیاز پلتیکی یا تجارتی از قبیل امتیازات راههای آهن و سایر راهها، بانکها، تلگراف ها، حمل و نقل، بیمه و غیره برنیاید و نیز دولت انگلیس متعهد است که وجه ها من الوجوه به هیچ وسیله در اوقاتی که دولت روس به مقام معاونت به مطالبه این قبیل امتیازات در نواحی مزبوره بر می آید، ابدا ضدیت ننماید و مسلم است که اماکن مذکوره در فوق حزو نواحی است که در آنها دولت انگلیس متعهد است که در مقام تحصیل امتیازات مذکوره فوق برنیاید.
فصل دوم
دولت روس هم متعهد است که در آن طرف خطی که از سر حد افغانستان از راه قازیگ و بیرجند و کرمان رفته به بندرعباس منتهی می شود، برای خود یا کمک به اتباع خود و یا معاونت به رعایای دول دیگر درصدد تحصیل هیچ نوع امتیازات پلتیکی یا تجارتی از قبیل امتیازات راههای آهن و سایر راه ها، بانکها، تلگراف ها، حمل و نقل، بیمه و غیره بر نیاد و نیز دولت روس متعهد است که وجهه من الوجوه به هیچ وسیله در اوقاتی که دولت انگلیس در مقام کمک به مطالبه این قبیل امتیازات در نواحی مزبوره بر می آید، ضدیت ننماید و مسلم است که اماکن مذکوره در فوق جزو نواحی است که در آنها دولت روس متعهد استکه در مقام تحصیل امتیازات مذکور فوق بر نیاید.
فصل سیم
دولت روس متعهد می شود که بدون اینکه قبلا با دولت انگلیس مشاوره و تفهیمی شده باشد، به هیچ نوع امتیازی که به رعایای انگلیس در نواحی ایران واقعه بین خطوط مذکوره در فصل اول و دوم داده شود، ضدیتی نکند.
دولت انگلیس نیز به همین نحو در باب امتیازاتی که به رعایای روس در همان نواحی ایران داده می شود، متعهد است. تمام امتیازات موجوده حالیه در نواحی مذکوره در فصل اول و دویم هم به حال خود برقرار خواهند بود.
فصل چهارم
مسلم است که عایدات تمام گمرکات ایران به استثنای گمرکات فارس و خلیج فارس، یعنی عایداتی که به ضمانت وجه اصل و منافع قروض دولت ایران از بانک استقراضی روس تا تاریخ امضای این قرارداد حالیه داده شده، برای همان منظور کما فی السابق برقرار خواهند بود. نیز مسلم است که عایدات گمرکات ایران در فارص و خلیج فارس و همین طور عایدات عمل صید ماهی سواحل ایران در دریای خزر و همین طور عایدات پست و تلگراف، برای ادای قروض دولت ایران از بانک شاهنشاهی که تا تاریخ امضای این قرارداد حالیه داده شده است کما فی السابق برقرار خواهد بود.
فصل پنجم
در صورت عدم ترتیب ادای وجه اصل یا پرداخت منافع قروض ایران از بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی تا تاریخ امضای این قرارداد و در صورتیکه برای دولت روس لازم شود در محال عایداتی که برای مرتب رسیدن قروض از بانک استقراضی رهن شده و آن محال در نواحی مذکوره در فصل دوم این قرارداد واقع اند، کنترلی بگذارد و نیز در صورتیکه برای دولت انگلیس لازم شود در محال عایداتی که برای مرتب رسیدن قروض از بانک شاهنشاهی رهن شده و محال مزبوره در نواحی مذکوره در فصل اول این قرارداد واقع اند کنترلی بگذارد، دولتین انگلیس و روس متعهد هستند که قبلا دوستانه با یکدیگر مشورت نموده، متفقا قرار مبادرت به برقراری این کنترل را بدهند و از تمام مداخلاتی که بر خلاف اصول و اساس این قرارداد حالیه است، احتراز حویند.
در سنت پطرزبورغ نسختان به انجام رسید. ۳۱ اوت ۱۹۰۷. امضا: نیکلسن و ایزولسکی
فرجام
طمع امپراتوری انگلیس به منابع ایران از سال ۱۹۰۷ به این سو چنان برانگیخته شد که از هر شیوه، روش و قراردادی بهره برد تا پایش را در دربار شاهان ایران محکم کند و البته با استراتژی ها و راهبردهای مزورانه و عوام فریبانه توانست امتیازات ویژه ای از زیرساخت های مالی و نظامی و سیاسی ایران از دربار قاجار بگیرد.
نتیجه نشست سن پترزبورگ خودش را در قرارداد ۱۹۰۷ نشان داد. کشورمان در این قرارداد محرمانه به سه منطقه نفوذ شمالی و منطقه نفوذ جنوبی که مناطق نفت خیز ایران در این ناحیه قرار داشت و منطقه مرکزی، تقسیم شد.
منطقه نفوذ شمالی تحت سیطره قوای قزاق روس و منطقه نفوذ جنوبی تحت کنترل نیروهای نظامی انگلیس باقی ماند و هر دو قدرت، توافق کردند برای صیانت از منافع خود در ایران، قوای نظامی مستقل در شمال و جنوب تشکیل دهند. بدین ترتیب روسیه در منطقه شمالی قشون قزاق را تاسیس کرد و انگلیس هم در جنوب ایران «پلیس جنوب» را تشکیل داد.
حوزه نفوذ قزاق های تزاری روسیه از غرب ایران و قصرشیرین شروع شد و از اصفهان، یزد و خواف گذشت و به مرز ایران، روسیه و افغانستان رسید و حوزه نفوذ انگلستان هم از جنوب کشور از شهر بندرعباس تا شهر کرمان و از آنجا به بیرجند ادامه یافت. منطقه بی طرف هم که قاعدتا باید تحت نفوذ حکومت مرکزی یعنی شاه قاجار قرار می گرفت، با مداخله سیاسی و نظامی مستمر دو ابرقدرت، ضعف سیاسیِ دربار و انتصاب صدراعظم های فرصت طلب توسط محمدعلی و احمد شاه، هر بار توسط یکی از آنها مورد دست درازی قرار گرفت.
قدرت نمایی پادشاهی تزاری در دوره، یک صدراعظم ایرانی سبب تسلیم دولت وقت و به دست آوردن امتیازات بی حد و مرز از دربار می شد. این وضعیت با چرخش پادشاه به سمت قدرتِ رقیب سبب تمایل صدراعظم بعدی به انگلیسی ها می شد. پادشاهی انگلیس نیز با تسلط کامل بر دربار قاجار، قراردادها و امتیازات بی حساب و کتابِ بسیاری را به چنگ آورد.
تکرار این وضعیت به تدریج سبب افتادن سرنوشت تاج و تخت و دربار ایران به دست سیاستمداران استعمارگر روس و انگلیس شد.
منابع:
قضاوت تاریخ، ص ۳۷۹
تاریخ بی پی، ج ۱، ص ۳۷۰
ایوانف، تاریخ معاصر ایران، چاپ مسکو
تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، محمود، ص ۳۸۶
کتاب تاریخ ایران از دید مورخان، نشر ژرف، چاپ دوم ۱۳۹۱
جرج. ن. کرزن، ایران و قضیه ایران، ج 2، ترجمه ع. وحید مازندرانی (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350)، ص 698 و 699
محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن 19، ج 8 (تهران: اقبال، 1362، چ 5)، ص 111. 10- حسین ناظم، روس و انگلیس در ایران، ترجمه فرامرز محمدپور (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380)، ص 55
منبع: سنج نیوز
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب